Sənayeləşmiş iqtisadiyyatların əksəriyyəti qanunun aliliyinə dərindən əsaslanan açıq və rəqabətli bazarlarla xarakterizə olunur ki, burada da özəl müəssisələr üstünlük təşkil edən iqtisadi aktyorlardır. Bununla belə, bəzi ölkələrdə, o cümlədən bir çox inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlarda, Dövlət müəssisələri (DM-ər) ümumi daxili məhsulun (ÜDM), məşğulluğun və bazar kapitallaşmasının əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edir. Hətta DM-lərin iqtisadiyyatda kiçik rol oynadığı ölkələrdə belə, onlar çox vaxt enerji, nəqliyyat, telekommunikasiya və bəzi hallarda karbohidrogenlər, digər hasilat sənayesi, texnologiya və maliyyə kimi sektorlarda və infrastruktur sənayelərində üstünlüyə malikdirlər. Beləliklə, DM-lərin fəaliyyəti əhalinin geniş təbəqələri və biznes sektorunun digər hissələri üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Nəticə etibarilə, DM-lərin Səmərəli idarəetməsi ("Good Governance") onların ictimai siyasətin məqsədlərinə, dayanıqlı inkişafa, o cümlədən aşağı karbon tutumlu iqtisadiyyata keçidə, iqtisadi səmərəliliyə və rəqabət qabiliyyətinə müsbət töhfə verməsini təmin etmək üçün çox vacibdir. Təcrübə göstərir ki, bazaryönümlü inkişaf resursların səmərəli bölüşdürülməsi üçün ən effektiv modeldir. Bir sıra ölkələr öz DM-lərinin təşkili və onlar üzərində mülkiyyət hüququnun həyata keçirilməsi üsullarında islahatlar prosesindədir və bir çox hallarda bu DM Təlimatları kimi qabaqcıl beynəlxalq təcrübələri çıxış nöqtəsi və ya hətta bençmark kimi götürmüşlər. Bu DM Təlimatlarının məqsədi: (i) dövləti mülkiyyətçi kimi peşəkarlaşdırmaq; (ii) DM-lərin qabaqcıl təcrübəyə malik özəl müəssisələr kimi eyni səmərəlilik, şəffaflıq, bütövlük və hesabatlılıqla işləməsini təmin etmək; (iii) DM-lər və özəl müəssisələr arasında rəqabətin bərabər şəraitdə aparılmasını təmin etmək; və (iv) DM-lərin dayanıqlılığına, davamlılığına və uzunmüddətli dəyər yaratmasına töhfə verməkdir.
Bu DM Təlimatlarında milli iqtisadiyyatla, eləcə də daxili siyasət seçimləri ilə əlaqəli olan bir sıra amillərdən asılı olan müəyyən fəaliyyətlərin ən yaxşı şəkildə dövlət və ya özəl mülkiyyətdə yerləşdirilməsi məsələsi nəzərdən keçirilmir. Bununla belə, əgər hökumət DM-lərdən imtina etmək qərarına gələrsə, o zaman yüksək səviyyəli şəffaflıq və dürüstlüklə dəstəklənən səmərəli korporativ idarəetmə iqtisadi cəhətdən effektiv özəlləşdirmə, DM-lərin qiymətləndirilməsinin genişləndirilməsi və bununla da özəlləşdirmə prosesindən əldə edilən maliyyə gəlirlərinin artırılması üçün vacib ilkin şərtlərdir.
Müəssisələrin dövlət mülkiyyətində olmasının əsaslandırılması ölkə və sənayelərə görə dəyişir. Onun, adətən, sosial, iqtisadi və strateji maraqların qarışığından ibarət olduğunu söyləmək olar. Buna ictimai siyasətin məqsədləri, regional və dayanıqlı inkişaf, ictimai mal və xidmətlərin tədarükü, eləcə də rəqabətin mümkün hesab olunmadığı "təbii" inhisarların mövcudluğunu misal göstərmək olar. Bununla belə, son bir neçə onillikdə bazarların qloballaşması, texnoloji dəyişikliklər və əvvəllər inhisarçılıqda olan bazarların derequlyasiyası bir çox ölkələrdə dövlət sektorunun derequlyasiyasına və yenidən qurulmasına gətirib çıxarmışdır. Bundan əlavə, DM-lərin beynəlxalq ticarətdə və investisiyalarda iştirakı əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. DM-lər bir vaxtlar öz daxili bazarlarında əsas infrastruktur və ya digər ictimai xidmətlərin təmin edilməsi ilə məşğul olsalar da, dövlət mülkiyyətinin nisbi əhəmiyyəti artmışdır. DM-lər iqtisadiyyatın strateji sektorlarında fəaliyyət göstərən və aşağı karbon tutumlu iqtisadiyyata keçidlə əlaqəli olmaqla, qlobal bazarda getdikcə daha vacib aktorlara çevrilirlər. Bu inkişafla paralel olaraq dövlətə məxsus investisiya vasitələrinin və holdinq şirkətlərinin çoxalması hökumətlər və onların mülkiyyətçi olduqları müəssisələr arasında münasibətlərə mürəkkəblik qatır. Bu inkişaflar bu DM Təlimatlarına giriş rolunu oynayan bir sıra İƏİT hesabatlarında araşdırılır.
DM-lər bəzi fərqli idarəetmə problemləri ilə üzləşirlər. Bir tərəfdən, DM-lər qeyri-müəyyən praktiki və siyasi motivli mülkiyyət müdaxiləsindən əziyyət çəkə bilər ki, bu da məsuliyyətin aydın olmayan xətlərinə, hesabatlılığın olmamasına, dürüstlüyün və korporativ əməliyyatlarda səmərəliliyin itməsinə gətirib çıxarır. Digər tərəfdən, dövlətin həddindən artıq passiv və ya məsafədən mülkiyyətçiliyi səbəbindən hər hansı nəzarətin olmaması DM-lərin və onların işçilərinin müəssisənin maraqlarına, habelə onun əsas səhmdarlarını təşkil edən və geniş ictimaiyyətin maraqlarına uyğun fəaliyyət göstərmək həvəsini azalda və korporativ insayderlər tərəfindən özünəxidmət davranışı ehtimalını artıra bilər. DM-lərin rəhbərliyi həmçinin özəl sektor korporasiyalarında nəzarət idarəetməsi üçün vacib hesab edilən iki intizamyaradıcı amildən, yəni ələ keçirilmə ehtimalından və müflisləşmə ehtimalından qoruna bilər. Dövlət səviyyəsində, DM-lərə qarşı kommersiya qanunları və qaydaların tətbiqi tənzimləyicilərin hökumətin nəzarətində olan qurumlara qarşı icra tədbirləri görməsi nəticəsində yaranan hökumətdaxili çəkişmələr səbəbindən unikal problemlər yarada bilər. DM-lər digər fəaliyyətlərlə, yaxud müəyyən sektorlarda cəmləşməsi.
DM-ləri müəyyən risklərə və İƏİT-in müvafiq standartlarında nəzərdə tutulmuş məsuliyyətli biznes davranışına və yüksək dürüstlük standartlarına uyğun fəaliyyət göstərmək imkanlarına daha həssas edən fəaliyyətlərlə birlikdə ictimai siyasət rolunu yerinə yetirdikdə əlavə idarəetmə məsələləri yaranır.
Daha əsaslı şəkildə, korporativ idarəetmənin çətinlikləri ondan irəli gəlir ki, DM-lərin fəaliyyətinə görə cavabdehlik aydın və asanlıqla müəyyən edilə bilən və ya uzaqdan rəhbər olmayan agentlərin (rəhbərlik, şura, mülkiyyət qurumları, nazirliklər, hökumət və qanunverici orqan) mürəkkəb zəncirini əhatə edir; tərəflər arasında müəssisənin və onun səhmdarlarını təşkil edən geniş ictimaiyyətin üstün mənafeyindən başqa meyarlara əsaslanan qərarlar qəbul etməyə sövq edə biləcək daxili maraq toqquşmaları mövcuddur. Effektiv qərarlar və DM-lərin səmərəli korporativ idarəetməsini təmin etmək üçün bu mürəkkəb hesabatlılıq şəbəkəsinə müraciət cəlbedici investisiya mühiti və rəqabət neytrallığı (şəffaflıq, qiymətləndirmə və siyasətin uyğunluğu) üçün əsas olan həmin 3 prinsipə yaxşı diqqət yetirməyi tələb edir.
Dövlət müəssisələrinin korporativ idarəetmə təcrübələrinə dair DM Təlimatları (bu "Təlimat") bu problemlərin həlli üçün ilk dəfə 2005-ci ildə hazırlanmış və 2015-ci ildə yenidən işlənmişdir. 2022-ci ildə İƏİT-in Korporativ İdarəetmə Komitəsi (CGC) Dövlət mülkiyyəti və Özəlləşdirmə təcrübələri üzrə İşçi Qrupundan korporativ idarəetmə mənzərəsinin dəyişən təbiəti, onun tətbiqi ilə bağlı təxminən 20 illik təcrübə fonunda bu normativ sənədi nəzərdən keçirməyi və ona yenidən baxmağı, habelə onun məqsədə uyğun olmasını və digər İƏİT standartlarını tamamlamasını təmin etməyi xahiş etmişdir. Bir sıra hesabatlarda 2005-ci ildən bəri İƏİT və tərəfdaş ölkələrdə korporativ idarəetmə və dövlət mülkiyyəti tədbirləri daha əvvəl qeyd edilmişdir. İslahatlar, başqaları arasında, daha peşəkar və aktiv mülkiyyətlə nəticələnmiş, DM-lərə listinqdə olan şirkətlərlə eyni şəffaflıq və hesabatlılıq standartları tətbiq olunmuş və direktorlar şuraları əlavə dəyər yaratmasını təmin etmək üçün müvafiq səviyyələrdə muxtariyyət və müstəqilliklə təmin edilmişdir. Qabaqcıl təcrübələrə baxmayaraq, DM Təlimatlarının icra səviyyəsi yurisdiksiyalar arasında hələ də əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Buna əsaslanaraq, İşçi Qrup belə qənaətə gəlib ki, DM Təlimatları hökumətlər üçün yüksək istəkləri müəyyən etməyə davam etməli və DM-lərdə islahatlar sahəsində qanunvericilərə kömək etmək üçün hazırlanmış aparıcı beynəlxalq standart rolunu oynamağa davam etməlidir.
Bu DM Təlimatları siyasəti müəyyən edənlər üçün DM mülkiyyəti, idarəetmə və DM-lərin bazardakı rolu üzrə öz çərçivələrini işləyib-hazırlamaq üçün yaxşı oturuşmuş, həvəsləndirici və dəyişkən istinad təmin etmək məqsədi daşıyır. DM Təlimatları məcburi deyil və milli qanunvericilik üçün təfərrüatlı göstərişlər təqdim etmək məqsədi daşımır. DM Təlimatları daxili qanun və qaydaların əvəzedicisi deyil və onları üstələdikləri hesab edilməməlidir. DM Təlimatları qabaqcıl təcrübələri müəyyən etməyə və arzuolunan nəticələrə nail olmaq üçün müxtəlif vasitələr təklif etməyə çalışır və, bir qayda olaraq, siyasətin hazırlanması, qanunvericilik, tənzimləmə, qaydalar, özünütənzimləmə tədbirləri və könüllü öhdəliklər kimi elementləri əhatə edir. Bu DM Təlimatlarının yurisdiksiya tərəfindən icrası onun siyasətindən, hüquqi və tənzimləyici kontekstindən, DM-lərin ölçüsü, şərtləri və kommersiya yönümlülüyündən, habelə bu DM Təlimatlarının icrasına aid ola biləcək digər əlaqəli amillərdən asılı olacaq.
Mülkiyyətlə bağlı vəzifələrini yerinə yetirərkən hökumətlər həmçinin aşağıdakı təkliflərdən, xüsusən də yenidən işlənmiş G20/İƏİT Korporativ İdarəetmə Prinsiplərindən ("Prinsiplər") [OECD/LEGAL/0413] və İƏİT-in Dövlət müəssisələrində korrupsiyaya qarşı mübarizə və dürüstlüklə bağlı DM Təlimatlarından ("KQMD Təlimatları") [OECD/LEGAL/0451] faydalana bilərlər. DM Təlimatları Prinsiplərə və KQMD DM Təlimatlarına əlavə kimi nəzərdə tutulmuşdur və onlar tam uyğundur. İƏİT-in digər müvafiq hüquqi sənədlərinə Beynəlxalq İnvestisiya və Çoxmillətli Müəssisələr üzrə İƏİT Bəyannaməsi [OECD/LEGAL/0144] (bu bəyannamədəki Məsuliyyətli Biznes Davranışı üzrə Çoxmillətli Müəssisələr üçün İƏİT DM Təlimatlarını onun ayrılmaz hissəsidir); və İƏİT-in Rəqabətli Neytrallıqla bağlı Təklifi [OECD/LEGAL/0462] daxildir. Digər mənbələrdən, məsələn, İƏİT-in İnvestisiya Siyasət Çərçivəsi və İƏİT-in Rəqabətin Qiymətləndirilməsi Alətlər dəstindən köməkçi təlimatlar da əldə edilə bilər. DM Təlimatlarında hökumətlərin DM-lərin ən azı listinqdə olan şirkətin səhmdarları qarşısında olduğu kimi geniş ictimaiyyət qarşısında hesabat verməsini necə təmin edə biləcəyi ilə bağlı təkliflər verilir.
Sənədin qalanı iki əsas hissəyə bölünür. Birinci hissədə təqdim olunan DM Təlimatları aşağıdakı fəsilləri əhatə edir: I) Dövlət mülkiyyətinin əsaslandırılması; II) Mülkiyyətçi kimi dövlətin rolu; III) Bazarda dövlət müəssisələri; IV) Səhmdarlara və digər investorlara ədalətli münasibət; V) Məlumatların açıqlanması, şəffaflıq və hesabatlılıq; VI) Dövlət müəssisələrinin idarəetmə orqanlarının tərkibi və vəzifələri; və VII) Dövlət müəssisələri və dayanıqlılıq. Hər fəslin başlığı qalın kursivlə yazılmış bir Qaydadan ibarətdir və ardınca qalın kursivlə yazılmış bir sıra təsdiqləyici DM Təlimatları və onların alt-DM Təlimatlarını gəlir. İkinci hissədə DM Təlimatlarına DM Təlimatları və alt-DM Təlimatlarına şərhləri ehtiva edən annotasiyalar əlavə olunur və oxuculara onların əsaslandırmasını başa düşməyə kömək etmək məqsədi daşıyır. Annotasiyalar həmçinin dominant və ya yaranmaqda olan tendensiyaların təsvirlərini ehtiva edə və DM Təlimatlarını işlək etmək üçün faydalı ola biləcək bir sıra icra üsulları və nümunələri təklif edə bilər. DM Təlimatlarını İƏİT hesabatlarında və nəşrlərində əldə edilə biləcək daha ətraflı icra DM Təlimatlarını tamamlayır.