Hoe innovatie-ecosystemen burgerparticipatie bevorderen met behulp van opkomende technologieën in Portugal, Spanje en Nederland

1. Wat zijn innovatie-ecosystemen en waarom zijn ze relevant om het gebruik van opkomende technologieën voor burgerparticipatie te bevorderen?

Abstract

In dit hoofdstuk wordt het concept van innovatie-ecosystemen als essentiële kaders ter bevordering van het gebruik van opkomende technologieën in burgerparticipatie geïntroduceerd. Het hoofdstuk bevat een beschrijving van de doelstellingen van de studie, waarbij wordt benadrukt hoe belangrijk het is om deze ecosystemen in kaart te brengen om overheden te ondersteunen bij het bevorderen van inclusieve en doeltreffende participatieve praktijken. Ook wordt uitgelegd wat het belang van innovatie-ecosystemen is voor het aanpakken van bestuurlijke uitdagingen en worden de voordelen van sectoroverschrijdende samenwerking vastgesteld. Het hoofdstuk eindigt met een overzicht van de methode die is gebruikt voor de systemische karteringsaanpak die in deze studie is gevolgd.

Nu overheden worstelen met het afnemende vertrouwen van het publiek en nieuwe behoeften van burgers om inspraak te hebben in de beslissingen die hun leven beïnvloeden, werken actoren uit de hele particuliere sector en de bredere samenleving samen om nieuwe benaderingen te ontwikkelen om het publiek te betrekken bij het ontwerp van het beleid en de diensten die op hen van invloed zijn. In de Trust Survey van de OESO wordt vastgesteld dat de grootste vertrouwenskloof ontstaat vanuit het idee dat burgers te weinig inspraak hebben in de acties van hun overheid: van degenen die vinden dat ze een stem hebben in overheidsaangelegenheden, zegt 69% vertrouwen te hebben in hun overheid, terwijl van degenen die vinden dat ze geen stem hebben slechts 22% hetzelfde zegt (OECD, 2024[1]). In Exploring New Frontiers of Citizen Participation in the Policy Cycle van de OESO worden als acties voor zinvolle participatie aanbevolen om burgerparticipatie te verankeren in de beleidsvorming, de drempels voor burgerparticipatie te verlagen en de administratieve capaciteit te vergroten (OECD, 2024[2]). In het recente monitoringverslag van het Reinforcing Democracy Initiative (RDI) van de OESO worden landen uitgenodigd opkomende technologieën te gebruiken om inclusievere participatie te bevorderen, de capaciteit van overheidsdiensten op te bouwen en belemmeringen voor participatie voor burgers te verlagen (OECD, 2024[3]). In recente werkzaamheden is voorts de rol die opkomende technologieën kunnen spelen bij het verbeteren van burgerparticipatie verder verduidelijkt en zijn repliceerbare oplossingen gepresenteerd om belemmeringen voor participatie te verminderen, de capaciteit van de overheid te vergroten en verantwoordingsplicht te waarborgen (OECD, 2025[4]).

De overheid zorgt voor de vraag naar en de legitimiteit van burgerparticipatie, maar succesvolle participatie-initiatieven waarbij gebruik wordt gemaakt van digitale technologieën zijn het resultaat van de inbreng van expertise, relaties en motivaties van een breed scala aan actoren (OECD, 2023[5]) (Randma-Liiv, 2022[6]).

In het actieplan van de OESO voor de omvorming van openbaar bestuur ten behoeve van digitale democratie wordt gesteld dat het benutten van het ecosysteem van opkomende technologieën voor burgerparticipatie een nuttig instrumentarium voor regeringen kan zijn om te reageren op de kansen en uitdagingen van digitalisering voor democratieën (OECD, 2024[3]).

Deze studie biedt een voorbeeld van de rol die innovatie-ecosystemen spelen bij het bevorderen van het gebruik van digitale technologieën voor burgerparticipatie. Door een systemische karteringsaanpak toe te passen op drie verschillende nationale contexten, wordt in de studie het web geschetst van relaties tussen de actoren die betrokken zijn bij de ontwikkeling, de aanpassing en het gebruik van opkomende technologieën en burgerparticipatie. Dit web van verbindingen staat bekend als het innovatie-ecosysteem van opkomende technologieën voor burgerparticipatie. Een innovatie-ecosysteem bestaat uit netwerken van actoren met een gemeenschappelijk doel (OECD, 2022[7]) — in dit geval het vergroten van burgerparticipatie met behulp van opkomende technologieën. De actoren van het ecosysteem worden ingedeeld volgens de “viervoudige helix” voor innovatie, als de publieke sector, de particuliere sector, de academische wereld of maatschappelijke organisatie (Curley and Salmelin, 2013[8]).

Innovatie-ecosystemen ontstaan en worden gevormd als reactie op externe en interne factoren en zien verschillende actoren die verschillende rollen vervullen. De prestaties van het ecosysteem hangen af van de manier waarop de deelnemende actoren hun middelen, capaciteiten en expertise kunnen coördineren om een omgeving tot stand te brengen en in stand te houden waarin door technologie mogelijk gemaakte burgerparticipatie tot bloei kan komen. Burgerparticipatie wordt ook bepaald door de regulerende maatregelen en de wettelijke, politieke en institutionele regelingen van de openbare instellingen waarin zij plaatsvindt. Door te begrijpen wat elke actor kan bijdragen en door de katalysatoren en uitdagingen voor daadwerkelijke actie en samenwerking in kaart te brengen, kunnen ecosysteemactoren (waaronder de overheid) nuttige verbanden tot stand brengen en wrijvingen aanpakken die aan innovatie en uitvoering in de weg staan.

Wat de specifieke reikwijdte van deze studie betreft, blijkt uit de bestaande literatuur dat de vaststelling van mogelijkheden voor burgerparticipatie en de druk om rekening te houden met de inbreng van burgers vaak afkomstig zijn van actoren uit het maatschappelijk middenveld (Steinbach, Sieweke and Süß, 2019[9]) die een cultuur van innovatie en experimenten in het openbaar bestuur kunnen stimuleren (Medina-García, de la Fuente and Van den Broeck, 2021[10]). Voor de ontwikkeling van technologische innovaties voor burgerparticipatie kan een open en co-creatieve aanpak helpen om institutionele vooroordelen aan te pakken die kunnen optreden bij de top-downontwikkeling van technologieën door de publieke sector (Skaržauskienė and Mačiulienė, 2020[11]) en ervoor te zorgen dat initiatieven voor burgerparticipatie inclusief zijn en door de deelnemende burgers als legitiem worden beschouwd. Samenwerking met actoren uit de particuliere sector, de academische wereld en het maatschappelijk middenveld kan van cruciaal belang zijn om de capaciteit van de publieke sector voor technologische innovatie te helpen versterken, terwijl andere niet-gouvernementele organisaties zoals stichtingen financiering kunnen verstrekken om nieuwe benaderingen voor burgerparticipatie te ontwikkelen en te testen (Grobbink and Peach, 2020[12]).

1.1. Reikwijdte en doelstellingen

Deze studie is opgesteld in het kader van het project “Improving civic participation with emerging technologies” dat Portugal, Nederland en Spanje leiden met steun van de Europese Commissie in het kader van het instrument voor technische ondersteuning (TSI). Het project ondersteunt Portugal, Nederland en Spanje bij het verbeteren van burgerparticipatie door middel van opkomende technologieën, en bevordert het vermogen van overheden om de potentiële voordelen van deze technologieën voor burgerparticipatie te onderzoeken.

Het belangrijkste doel van deze studie is om te laten zien hoe innovatie-ecosystemen kunnen worden gebruikt om de ontwikkeling van opkomende technologieën voor de verbetering van burgerparticipatie te stimuleren. Door middel van systemische kartering van Portugal, Spanje en Nederland brengt deze studie de relaties tussen de belangrijkste belanghebbenden in kaart, worden belemmeringen en katalysatoren benadrukt en wordt inzicht gegeven in de kansen en uitdagingen die overheden moeten aangrijpen om samen te werken met actoren uit het innovatie-ecosysteem in de publieke en de particuliere sectoren, het maatschappelijk middenveld en de academische wereld. Deze studie geeft een voorbeeld van een methodologische aanpak die nog verder verfijnd en geconsolideerd kan worden, maar nu al toegewijde steun biedt aan de doelstellingen van dit project.

Voor deze studie is gekozen voor een onderzoeksstrategie met gecombineerde methoden waarbij gebruik is gemaakt van deskresearch, enquêtes (enquête over systemische kartering), interviews en workshops in de drie landen (zie bijlage A voor een overzicht van de onderzoeksdoelstellingen en -methoden), zodat een vergelijkende beoordeling van doeltreffende praktijken en gemeenschappelijke uitdagingen in deze contexten kon worden gemaakt. Het genereren van netwerkkaarten, met behulp van specifieke software, maakt het mogelijk om relevante actoren en verbindingen in elk land weer te geven met het oog op het inkaderen en aanscherpen van de analyse van de innovatie-ecosystemen. De uitvoerbare aanbevelingen voor overheden zijn gebaseerd op empirisch onderbouwde inzichten uit deze systemische karteringsaanpak.

1.2. Focus en structuur

Deze studie richt zich op de ecosystemen van actoren die kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van opkomende technologie voor burgerparticipatie in Portugal, Spanje en Nederland. Daarom is de studie op de volgende manier opgezet:

• Hoofdstuk 1 geeft antwoord op de vraag Wat zijn innovatie-ecosystemen en waarom zijn ze relevant om het gebruik van opkomende technologieën voor burgerparticipatie te bevorderen? In deze inleiding worden de doelstellingen van de studie uiteengezet en wordt uitgelegd waarom het in kaart brengen van innovatie-ecosystemen waardevol is voor overheden en ecosysteemactoren.

• Vervolgens wordt in hoofdstuk 2, getiteld Innovatie-ecosystemen voor burgerparticipatie en opkomende technologie: inzichten uit Portugal, Spanje en Nederland, dieper ingegaan op het ecosysteem van elk land. In dit hoofdstuk wordt elk nationaal ecosysteem voor burgerparticipatie onder de loep genomen, waarbij wordt ingegaan op de context voor burgerparticipatie en opkomende technologie in elk land, een overzicht wordt gegeven van de configuratie van het ecosysteem, informatie wordt verstrekt over de rol van de verschillende actoren en aangrijpingspunten voor overheden worden belicht om de ontwikkeling van burgerparticipatie en opkomende technologieën te bevorderen.

• Tot slot bevat hoofdstuk 3, Wat kunnen overheden doen om het innovatie-ecosysteem voor burgerparticipatie te verbeteren met behulp van opkomende technologie, een vergelijkende beoordeling van de ecosystemen in elk land en worden de acties vastgesteld die overheden kunnen ondernemen voor het verbeteren van innovatie-ecosystemen voor burgerparticipatie met behulp van opkomende technologie die op een breder vlak relevant zijn. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met mogelijke toekomstige richtingen voor dit onderzoek.

• In de bijlagen bij de studie is een korte beschrijving opgenomen van de methode die voor deze systemische karteringen is gebruikt (Bijlage A), met de verwachting dat deze veldverkenningen in drie landen een uitstekend voorbeeld kunnen geven van hun waarde en de basis kunnen leggen voor de verdere verfijning en consolidatie van deze aanpak van innovatie-ecosystemen. Zij bieden ook een blik op het transnationale ecosysteem op Europees niveau (Bijlage B) met een overzicht van de uitdagingen en mogelijkheden voor de ontwikkeling en verbetering van participatieve technologieën, zoals vastgesteld in de gezamenlijke zitting die met internationale actoren werd georganiseerd om de werkelijkheid van grensoverschrijdende initiatieven te verkennen en te vertalen.

• Aan het einde van deze publicatie volgt een verklarende woordenlijst met definities van de belangrijkste termen en begrippen.